آشنایی ، باید ها و نباید ها و روش مصرف داروهای گیاهی

جایگاه داروهای گیاهی از یک سال پیش در کشور با تحولات علمی – تخصصی نظام منظم تر شده است. تشکیل ستاد گیاهان دارویی و طب ایرانی، تاسیس دانشکده طب سنتی، ایجاد درمانگاه ها و مراکز تحقیقاتی و آموزش تخصصی گروهی از پزشکان و داروسازان نمادی از تحول و نظام مندی نسبت به جایگاه طب سنتی ایران و درمان دارو گیاهی است. امروزه تخمین زده میشود که ۷۵ هزار گیاه دارویی در سراسر جهان وجود داشته باشد و تاکنون ۵۰۰۰ داروی گیاهی توسط صنایع دارویی جهان ساخته و به بازار عرضه می شود. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر دارند و یکی از مهمترین منابع تامین غذایی و دارویی بشر در طول نسل ها بوده اند.

طبق برآوردها در حال حاضر ۷۵۰ هزار گیاه گل دار یا دانه دار در زمین یافت میشود و تاکنون ۳۰۰ هزار گیاه در جهان شناسایی شده اند.

در حال حاضر استفاده از گیاهان دارویی در موارد مختلف همچون طب کنونی، طب سنتی یا بهتر بگوییم طب مزاجی یا طب اخلاطی کاربرد دارند.

در ایران نیز گیاهان دارویی متنوعی وجود دارد که به اعتقاد بسیاری از پزشکان و کارشناسان علوم گیاهی میتوان از آنها در چرخه درمان استفاده کرد و برای مثال گران ترین گیاه جهان یعنی زعفران در ایران می روید.

تنوع گیاهان دارویی

تنوع گیاهان دارویی در طبیعت به حدی است که دسته بندی علمی آنها را به کاری مهم و در عین حال دشوار بدل میکند یکی از روشهای طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنها است که به طور اختصار به آن اشاره می کنیم.

۱- گیاهان مقوی:

این گیاهان در شرایط خاصی برای تقویت بیمار تجویز میشود که عمدتا می توان به دوران نقاهت پس از بیماری حاد اشاره کرد.

برخی از این گیاهان حاوی انواع ویتامینها مواد معدنی و ترکیبات قندی هستند که در تامین انرژی مورد نیاز بدن متعاقب بیماری و برقراری تعادل در عملکرد اندام ها نقش عمده ای دارند.

۲- گیاهان مدر:

مقدار آب موجود در بافتها تحت تاثیر عوامل گوناگون دچار تغییر می شود. مثال واضح در این زمینه اختلال عملکرد قلب ریه و کلیه ها است. علاوه بر این مواردی مثل عادت ماهیانه در خانم ها، تجمع مایعات را به همراه دارد.
یکی از موثرترین راههای تعدیل آب موجود در فضای بین سلولی و بافتهای مختلف بدن استفاده از گیاهان مدر است که موجب تسکین عوارض ناشی از این بیماری ها می شود.

۳-گیاهان مسهل و ملین:

این گروه از گیاهان برای رفع یبوست و تسهیل دفع سموم به کار گرفته می شوند.

گیاهان مسهل از طریق مختلف موجب برطرف شدن یبوست می شوند. برخی از این گیاهان نظیر ریشه ریوند از طرق افزایش ترشح صفرا و تحریک حرکات دودی روده این کار را انجام میدهند و بعضی دیگر مثل ریشه شیرین بیان و روغن زیتون با تحریک جدار روده موجب برطرف شدن یبوست می شوند. درباره سایر گروه های گیاهان دارویی باید به آرام بخش ها، گیاهان عرق آور جهت سرما خوردگی و تبها و گیاهان مهوع و قی آور برای تخلیه سریع محتویات معده اشاره کرد که همگی با مشورت و تحت نظر پزشک تجویز و استفاده میشوند.

احتیاط در مصرف داروهای گیاهی

طب گیاهی قدیمی ترین شکل درمان است که از سوی بشر شناخته شده و از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است. استفاده از این روش درمانی در تمامی تمدن ها سابقه دارد و یک جزء مهم در پیشرفت علم پزشکی رایج به شمار می رود.

سازمان بهداشت جهانی تخمین میزند که در حال حاضر ۸۰ درصد جمعیت جهان یعنی حدود ۴ میلیارد نفر از طب گیاهی در درمان بیماری ها استفاده می کنند. این موضوع سبب شده است تحقیقات گسترده ای از سوی شرکتهای داروسازی روی خواص درمانی گیاهان مناطق مختلف جهان انجام گیرد.

آیا داروهای گیاهی هم مضر هستند

متاسفانه تصوری که به اشتباه بین مردم رایج است این است که داروی گیاهی اگر فایده نداشته باشد، ضرر هم ندارد در واقع طبیعی بودن دارو را دلیلی برای بی ضرر بودن آن می دانند. اما واقعیت این است که مصرف داروهای گیاهی به تنهایی یا همراه با داروهای شیمیایی میتواند عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد.

البته این حقیقت را نیز باید مدنظر داشت که عوارض داروهای گیاهی در مقایسه با داروهای شیمیایی کمتر است ولی مطلق نیست و تمام داروهای گیاهی بی ضرر نیستند ولی عوارض آن قابل کنترل است.
با توجه به شرایط موجود نمی توان داروهای گیاهی را در تمام موارد جایگزین داروهای شیمیایی کرد اما میتوان به عنوان طب مکمل و همراه دیگر داروهای شیمیایی استفاده و به این ترتیب بخشی از مصرف داروهای شیمیایی را کم کرد.
توصیه می شود همواره و پیش از استفاده از داروهای گیاهی با پزشک خود در این باره مشورت کنید. بعضی داروهای گیاهی موجب تداخل در قدرت جذب مواد غذایی مورد نیاز بدن می شوند. انواع دیگری نیز موجب افزایش یا کاهش تاثیر دارویی خاص می شوند. این موضوع در سالمندان و بیماران مبتلا به بیماریهای مزمن که معمولا ۲ یا چند دارو را به طور همزمان استفاده میکنند میتواند مشکلات زیادی را به وجود آورد.

عوارض ناشی از مصرف گیاهان دارویی در کودکان نیز بیشتر است و باید حتما در حد توصیه شده مصرف شود. مثلا حتی مصرف عرق نعنا که به ظاهر بی ضرر است، در کودکان باید به اندازه باشد.

دوز نامشخص

استفاده از دوز بالای این داروها نیز اشتباه نسبتا رایجی است که می تواند باعث مسمومیت دارویی و مشکلات بعدی ناشی از آن شود و لزوم احتیاط در مورد مصرف آنها و مشورت با متخصصان در مورد آنها را صد چندان می کند.

داروهای دروغین

گاهی مواقع تبلیغ معجون های معجزه آسا در عطاری ها دیده می شود؛ داروی ترک اعتیاد گیاهی ۱۰۰ درصد تضمینی داروی چاقی ، لاغری و کوچک کردن شکم و…..

بسیاری از این داروها خصوصا داروهای ترک اعتیاد یا چاقی و لاغری که تبلیغ می شود، ترکیبی از داروهای شیمیایی و گیاهی هستند که میزان مشخصی هم ندارند و در بسیاری موارد مشکلات و عوارض بیشتری برای بیمار ایجاد میکند. در واقع ساخت بیشتر این داروها که در مورد آنها تبلیغ زیادی هم میشود مبنای علمی ندارد. متاسفانه نبود نظارت وزارت بهداشت میتواند موجب بدتر شدن فرهنگ مصرف فرآورده های گیاهی شود و مردم را به استفاده از این داروها بدبین کند.

تفاوت‌های درمان با طب گیاهی و طب نوین

در طب گیاهی کل گیاه تجویز می‌شود و طبیعی است که تمامی اجزای گیاه خواه مفید و یا مضر مصرف در طب گیاهی، کل گیاه تجویز می شود و طبیعی است که تمامی اجزاء گیاه خواه مفید شده است. به اعتقاد به اعتقاد گیاه پزشکان سنتی، مصرف کل گیاه از آن مفید است که اولا خواص کاملی از عناصر گیاهی نصیب بیمار می شود و دوم این که با مصرف تمام یک گیاه از شدت عوارض سمی یک ترکیب خاص کاسته می شود. در حالی که در طب نوین سعی به تخلیص و عصاره سازی گیاهان و استفاده تنها از یک عنصر شیمیائی آن است. در طب گیاهی گاهی از ترکیب چند گیاه استفاده میشود و معتقدند که در این ترکیب از خاصیت هم پوشانی درمانی گیاهان مختلف استفاده میشود ولی در طب نوین معمولا از ترکیب داروهای مختلف با هم اجتناب می شود.

نحوه تشخیص در طب گیاهی و طب نوین

در طب گیاهی تشخیص بیماری بر اساس اخلاط چهارگانه وجود سموم در بدن، دفع ماده سمی و نظایر آن میباشد و لذا جهت درمان نیز از داروهای مسهل، مدر، ضد التهاب و متعادل کننده اخلاط استفاده میشود. برخلاف آن در طب نوین تشخیص و درمان از اصولی کاملا متفاوت بهره می گیرد.

داروهای گیاهی و غیر گیاهی

داروهای مورد مصرف در طب ایرانی به صورت مفردات و یا ترکیبی قابل استفاده است که این داروها بالغ بر چهار هزار داروی گیاهی و غیر گیاهی می باشد که تجارب بسیار زیادی در این مورد شده است و شکل مصرف داروها می تواند به شکل دم کرده ها، جوشانده، معجون مالیدنی، بخور ،بوئیدنی عطسه آور استفاده گردد و حتی قسمت های مختلف یک گیاه از جمله ریشه ساقه برگ گل و دانه و…. همگی قابل استفاده می باشد و هر کدام می تواند خواص منحصر به فردی داشته باشد.

بیشترین موارد درمانی آنها نیز شامل است بر دردهای مفاصل به ویژه از نوع روماتیسمی اختلالات قاعدگی و باروری زنان خستگی مزمن سردردها، آسم و سرفه، مشکلات گوارشی و روده ای، اختلالات پوستی به ویژه حساسیت ها و اگزما، و… در طب گیاهی سنتی معمولا برای بیماری های عضلانی اسکلتی و اختلالات روانی عصبی، درمان رایجی وجود ندارد.

هدف درمان در طب سنتی گیاهی

هدف درمان در طب سنتی گیاهی بهبود وضعیت کلی بیمار است و کمتر به خود نشانه بیماری توجه می کنند. در واقع اعتقاد بر این است که نشانه کنونی بیمار مثلا خون ریزی قاعدگی، حاصل اختلال در وضعیت سلامت کلی بدن است و لذا با درمان و اعاده سلامتی کلی به فرد، اختلال فعلی نیز بر طرف می شود

شواهد آزمایشگاهی

در تحقیقات علمی دیده شده است که گیاهان خواص گوناگونی همچون اتساع عروق وازودیلاتور)، ضد التهابی ضد میکروبی، ضد تشنج، تسکین بخشی ( سداتیو)، و ضد تب دارند. در یک مطالعه تجربی با تزریق عصاره برگهای گورگیاه lemon grass leaves ) دیده شد که حالت پردردی ایجاد شده در خرگوش، به تدریج کاسته می شود. در مطالعات انسانی نیز تاثیرات خوبی از گیاه زنجبیل در کاهش تهوع و استفراغ، نوعی گیاه گل مینا (feveriew ) برای پیشگیری از حملات میگرن، و شجر المعبد ( ginkgo ) برای ناتوانی مغزی و دمانس دیده شده است. شناخته شده ترین تاثیر در مورد گیاه علف چایی ) ( St Johns wort جهت درمان افسردگی خفیف تا متوسط مشاهده شده است. معهذا هنوز مطالعات علمی و دانشگاهی در مورد تاثیرات درمانی گیاهان طبی به صورت گسترده ای انجام نگرفته است و از لحاظ علمی نمی توان مصرف داروهای گیاهی به ویژه انواع ترکیبی را به همگان توصیه نمود.

عوارض جانبی

توصیه می شود حتما داروهای گیاهی با احتیاط و تحت نظر گیاه پزشک با تجربه مصرف شوند، مصرف بی رویه و مفرط آن میتواند به ویژه برای سلامتی کلیه، کبد و قلب به شدت مضر باشد. مخصوصا نوعی ترکیب گیاهی چینی که به منظور کاهش وزن و لاغری مصرف می شود، در برخی بیماران منجر به نارسایی شدید و برگشت ناپذیر کلیوی شده است. وانگهی علاوه بر تاثیرات دارویی داروهای گیاهی تحت تاثیر آلودگی، تقلب و یا عدم شناخت کافی نیز قرار دارند. نمونه بارز آن مصرف عرق خارشتری جهت دفع سنگ کلیه است که اصولا یک اشتباه علمی سنتی حاصل سوء برداشت از متون قدیم فارسی است). لذا بیمارانی که به ویژه به طور مداوم از داروهای گیاهی استفاده می کنند لازم است تحت مراقبت مداوم طبی نیز باشند.

روش کار گیاه درمان گر

گیاه درمان گر ممکن است برای اطمینان یکی از روش های مدرن را که معمولا برای کمک به تشخیص بیماری به کار گرفته میشوند چون آزمایش خون، ادرار، اشعه ایکس، یا پاتولوژی را به کار گیرد، گرچه گیاه درمان گر ورزیده معمولا از هیچ یک از آنها استفاده نمی کنند، زیرا در پایان شنیدن تاریخچه زندگی بیمار نوع بیماری او را تشخیص داده اند. هر شخصی بیمار داروی خاص خود را دریافت میکند که مقدار و تنوع و ترکیبش را گیاه درمان گر با در نظر گرفتن وضعیت و نیاز او تعیین کرده است. اصل مهم روش گیاه درمان گر بازگرداندن تعادل طبیعی به کل بدن بیمار است نه تیمار علائم بیماری او.